Lutnia to instrument strunowy szarpany.
Wywodzi się z kultury arabskiej. Pierwszymi miejscami w Europie, w których się pojawiła, były Hiszpania oraz Sycylia, gdzie instrument mógł trafić również poprzez muzyków bizantyjskich. Główną rolę odgrywała w muzyce okresu renesansu jako lutnia renesansowa i wczesnego baroku jako lutnia barokowa. Następnie jej rolę w muzyce przejął klawesyn.
Ze względu na kulturę i kraj pochodzenia lutnie możemy rozróżnić jako:
Lutnia europiejska – z której wywodzą się:
Mandora – używana głównie przez nadwornych minstreli w średniowieczu, jest małych rozmiarów, poprzedniczka mandoliny, najpierw grano na niej plektronem (piórem gęsim), następnie palcami, lutnie te miały początkowo 4 pary strun, następnie 5 par strun.
Lutnia renesansowa – uznawana za klasyczną lutnię. Była głównym instrumentem epoki renesansu jako instrument solowy, a także, choć bardzo rzadko, jako instrument akompaniatorski. Jest większa od mandory i ma większą ilość strun, od 6–10 chordów (par strun). W wyniku różnych eksperymentów i ciągłego poszukiwania nowych możliwości brzmieniowych wykształciły się tak zwane lutnie basowe, instrumenty o rozbudowanej konstrukcji i niespotykanej wcześniej skali dźwięku, a także mniejsze odmiany lutni sopranowych (mandora).
Lutnia barokowa – epoka baroku przyniosła wiele nowych form i eksperymentów muzycznych. Popularność zyskało basso continuo – czyli wspomniany w pierwszym odcinku improwizowany sposób realizowania akompaniamentu muzycznego na podstawie basowej zapisanej przez kompozytora z oznaczeniami harmonicznymi. Lutnia w tym okresie była przedmiotem poważnych zmian konstrukcyjnych. Powstają tzw. niemiecka lutnia barokowa, francuska lutnia barokowa, arcylutnia, gallichon, a także mandolina barokowa. Z czasem instrument traci swoje pierwszoplanowe miejsce w muzyce, a pod koniec epoki wychodzi z powszechnego użycia.
Lutnia romantyczna – na szczęście pod koniec wieku XIX powstały uwspółcześnione wersje lutni, głównie we Włoszech, które cieszyły się popularnością na przełomie wieków XIX i XX, głównie w Niemczech. Jednak pełniły one rolę drugoplanową. Kres popularności instrumentu przyniosła II wojna światowa. W czasach powojennych nastąpił wzrost zainteresowania muzyką dawną oraz lutnią jako instrumentem głównie z nią związanym.
2. Lutnia bliskowschodnia – do dziś zachowana w niezmienionym stylu i kształcie jest najpopularniejszym instrumentem krajów arabskich, głównie Turcji, a także Iranu. Do tego rodzaju instrumentów zaliczamy:
Ud – z tego instrumentu wywodzi się lutnia europejska. W krajach arabskich jest wykorzystywana do dziś, głównie we współczesnej muzyce arabskiej a także jazzowej.
Saz – kształtem przypomina lutnię o bardzo długim gryfie. Jest wykorzystywany w muzyce ludowej tureckiej, kurdyjskiej, a także azerskiej oraz perskiej.
Buzuki – wywodzi się od sazu, wykorzystywany w muzyce celtyckiej, a najbardziej popularny jest w Grecji.
Lutnia charakteryzuje się gruszkowatym kształtem pudła rezonansowego, z dość szeroką i krótką szyjką oraz główką umieszczoną pod kątem prostym w stosunku do szyjki. Pudło lutni najczęściej wykonywane jest z drewna świerku. Posiada umieszczony centralnie otwór rezonansowy (czasem kilka), który zamknięty jest ozdobną rozetą wyciętą bezpośrednio w płycie. Do płyty przymocowany jest na stałe mostek, który również czasem przybiera ozdobne formy. Nie posiada typowego dla np. gitary mostka, dodatkowego siodełka, a struny przymocowywane są bezpośrednio do znajdujących się w nim otworów. Tył pudła rezonansowego jest mocno wypukły, wykonywany z klejonych ze sobą listewek (z palisandru lub innego drewna). Listewki są odpowiednio wyprofilowane i sklejone ze sobą od środka za pomocą taśm papierowych.
Ze względu na zastosowanie podwójnych strun (chórów) szyjka lutni jest dość szeroka. Na szyjce znajduje się (często palisandrowa) podstrunnica, która różni się od tej znanej z gitary. Progi wykonane są ze strun jelitowych, które są obwiązane wokół szyjki. Umożliwia to przesuwanie ich i dostrajanie instrumentu. Kilka najwyższych progów często przymocowanych jest już do płyty wierzchniej i wykonanych z drewna.
Tradycyjne struny lutni to struny jelitowe, jednak w dzisiejszych czasach często używa się nylonowych zamienników. Ułożone są one w parach, przy czym najwyższa struna jest często pojedyncza. Pary strun stroi się zawsze unisono, z wyjątkiem strun basowych, które czasem strojone są w oktawach. Lutnie średniowieczne posiadały od 4 do 5 chórów. W czasach renesansu liczbę chórów zaczęto powiększać od 6 do 8. Wraz z rozwojem repertuaru lutniowego w dobie baroku powstały instrumenty basowe (teorba, lutnia barokowa) posiadające 14 a nawet więcej chórów, przy czym struny basowe rozpięte były często na dodatkowej główce ( tzw. „struny burdonowe”).
Jako ciekawostkę warto dodać, że lutnia do dziś wykorzystywana jest w muzyce zarówno klasycznej (tej z dawnych lat), jak i rozrywkowej. Jako przykład chcę przytoczyć, że w 2006 r. Sting wydał nagrania muzyki Johna Dowlanda na płycie pt. „Songs from the Labyrinth”.